ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਮੰਦਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਕ੍ਰਮਾਦਿੱਤਯ ਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਜੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਅਯੁੱਧਿਆ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਮੱਠ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਸਭ ਕੁਝ ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਗਿਆ ਕੇਵਲ ਅਯੁੱਧਿਆ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੀ ਬਚੀ ਰਹੀ। ਅਯੁੱਧਿਆ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਉਜੜੀ ਰਹੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕੁਸ਼ ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਸ਼ਾਵਤੀ (ਕੌਸ਼ਾਂਬੀ) ਵਿਚ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਦੁਬਾਰਾ ਅਯੁੱਧਿਆ ਆਏ ਅਤੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਸਾਇਆ। ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ 'ਰਘੁਵੰਸ਼ ਗ੍ਰੰਥ' ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

ਲੋਮਸ਼ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਕਸੌਟੀ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਤੇ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ। 

ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤਬਾਹ ਹੋਈ ਅਯੁੱਧਿਆ ਨੂੰ ਵਸਾਇਆ। 

ਭਵਿਸ਼ਯ ਪੁਰਾਣ 'ਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉੱਜੈਨ ਦੇ ਰਾਜਾ ਵਿਕ੍ਰਮਾਦਿੱਤਯ ਨੇ ਮੋਕਸ਼ਦਾਤ੍ਰੀ ਸਤ ਪੁਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਸਾਇਆ ਸੀ। ਈਸਾ ਦੇ 57 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਕ੍ਰਮਾਦਿੱਤਯ ਉੱਜੈਨ ਦੇ ਰਾਜਾ ਬਣੇ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।
ਵਿਕ੍ਰਮਾਦਿੱਤਯ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਯੁੱਧਿਆ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਵੇਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਦੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਘਾਟ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਕੇ 360 ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਰਾਮਕੋਟ-ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ, ਨਾਗੇਸ਼ਵਰਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਮਣੀਪਰਬਤ ਆਦਿ ਹਨ। 

ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਣੂ ਦੇ ਭਗਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਣੂਪਾਦ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਣੂਧਵਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ। 

ਰਾਜਾ ਸੁਹੇਲਦੇਵ ਵੱਲੋਂ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ 

ਧਾੜਵੀ ਸਾਲਾਰ ਮਸੂਦ ਨੇ 1033 ਈ. ਵਿਚ ਸਾਕੇਤ ਜਾਂ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚ ਡੇਰਾ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ। 

ਸਾਲਾਰ ਮਸੂਦ ਜਦੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ 14 ਜੂਨ, 1033 ਨੂੰ ਬਹਰਾਈਚ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜਾ ਸੁਹੇਲਦੇਵ ਨੇ ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੁਹੇਲਦੇਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਮਲਾਵਰ ਇੰਨਾ ਡਰ ਗਏ ਕਿ ਸੈਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਆਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। 

ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ। 

ਬਾਬਰ ਦਾ ਅਯੁੱਧਿਆ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਬੂਤ

1526 ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵੱਲ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਸਰਯੂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। 

ਧਰਮਗੁਰੂ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦੇਵੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। 

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਰ ਮੀਰ ਬਾਕੀ ਨੂੰ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਮੰਦਰ ਤੋੜਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। 

1528 ਵਿੱਚ, ਮੀਰ ਬਾਕੀ ਨੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। 

ਇਸ ਕਾਰਨ, ਇਥੇ ਮੀਨਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਵਜ਼ੂ ਕਰਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ। 

ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਪੱਥਰ 'ਫਰਿਸ਼ਤੋਂ ਕਾ ਅਵਤਰਨ ਸਥਲ' ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਇਕ ਥਾਂ ਤੇ ਸੀਤਾ ਪਾਕ ਸਥਾਨ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਨਿਰੰਤਰ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਾਰਨ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। 

ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਦਾ ਵਜੂਦ, ਅਸਮਿਤਾ, ਸਵੈਮਾਣ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਆਸਥਾ ਕੇਂਦਰਾਂ, ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸੰਵਰਧਨ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇਹ ਕੌੜੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਬਰਬਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਤਿਕਾਰ, ਪੂਜਨੀਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਣ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਮਲਬੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਥਾਵਾਂ ਹਨ। 

ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵਾਰਾਣਸੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਮਥੁਰਾ, ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਅਯੁੱਧਿਆ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਸੋਮਨਾਥ ਮੰਦਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਢਾਹੇ ਜਾਣ ਦੀ ਟੀਸ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਖ਼ਾਸਕਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ 76 ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 

ਬਾਬਰ ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮੀਰ ਬਾਕੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਜਨਮਭੂਮੀ 'ਤੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਢਾਹਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹ, ਥੰਮ, ਮੂਰਤੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਲਬੇ ਨਾਲ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਮਸਜਿਦ ਵਰਗਾ ਢਾਂਚਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਮੰਦਰ-ਮਸਜਿਦ ਵਿਵਾਦ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਜੋਂ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਯਾਦਗਾਰ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਸਵੈਮਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੁਭਾਵਿਕ ਵੀ ਹੈ। 

ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਭਾਰਤ ਲਈ ਕੇਵਲ ਦੇਵਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਸਮਿਤਾ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੌਰਵ, ਭਾਰਤ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਪਮਾਨ ਦੇ ਕਲੰਕ ਨੂੰ ਧੋਣ, ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ, ਆਸਥਾ-ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਮਾਨ ਬਿੰਦੁਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਜਗਾਉਣ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀਰਾਮ ਜਨਮਭੂਮੀ 'ਤੇ ਇਕ ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ। 

ਰਾਮ 

ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਸਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਨਾਇਕ। ਲੋਕ-ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਬਣੇ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪੁਰਖ। ਰਾਮ ਰਾਜ ਅਰਥਾਤ ਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲਾ ਰਾਜ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਮਾਪਦੰਡ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਮੂਲ ਕਾਪੀ ਵਿਚ ਪੁਸ਼ਪਕ ਵਿਮਾਨ ਤੇ ਬੈਠੇ ਮਾਤਾ ਜਾਨਕੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੇ ਨਾਲ ਅਯੁੱਧਿਆ ਨਰੇਸ਼ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 

ਹਮਲੇ 

1526 ਈ: ਵਿਚ ਫਰਗਾਨਾ ਦੇ ਜ਼ਾਲਮ ਸ਼ਾਸਕ ਬਾਬਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਸੈਕੜੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦਾ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਿੰਡ ਸਾੜਦਾ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ 1528 ਵਿਚ ਅਯੁੱਧਿਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਬਾਬਰ ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮੀਰ ਬਾਕੀ ਨੇ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਅਯੁੱਧਿਆ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਨਿੰਘਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 15 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ 1 ਲੱਖ 74 ਹਜ਼ਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕਾਰਨ ਮੀਰ ਬਾਕੀ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਤੋਪ ਦਾ ਗੋਲਾ ਚਲਾ ਕੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮਲਬੇ ਨਾਲ ਉਸੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਮੂਸਾ ਆਸ਼ਿਕਾਨ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ 'ਤੇ ਮਸਜਿਦ ਜਿਹਾ ਇਕ ਢਾਂਚਾ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 

ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਦੁਬਾਰਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਏ ਯੁੱਧ 

ਬਾਬਰ (1528-1530 ਈ.) ਭੀਟੀ ਨਰੇਸ਼ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ, ਹੰਸਵਰ ਦੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੇਵੀਦੀਨ ਪਾਂਡੇ, ਹੰਸਵਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਰਣਵਿਜੇ ਸਿੰਘ, ਹੰਸਵਰ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜੈਰਾਜਕੁਮਾਰੀ 

ਹੁਮਾਯੂੰ (1530-1556 ਈ.) ਸਵਾਮੀ ਮਹੇਸ਼ਾਨੰਦ ਜੀ , ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਰਾਣੀ ਜੈਰਾਜਕੁਮਾਰੀ। 

ਅਕਬਰ (1556-1606 ਈ.) ਸਵਾਮੀ ਬਲਰਾਮਚਾਰੀਆ ਜੀ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। 

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ (1658-1707 ਈ.) ਬਾਬਾ ਵੈਸ਼ਣਵਦਾਸ, ਕੁੰਵਰ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਠਾਕੁਰ ਜਗਦੰਬਾ ਸਿੰਘ, ਠਾਕੁਰ ਗਜਰਾਜ ਸਿੰਘ। 

ਨਵਾਬ, ਸਆਦਤ ਅਲੀ (1770-1814 ਈ.) ਅਮੇਠੀ ਦੇ ਰਾਜਾ ਗੁਰੂਦੱਤ ਸਿੰਘ, ਪਿਪਰਾ ਦੇ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਸਿੰਘ। 

ਨਸੀਰੁੱਦੀਨ ਹੈਦਰ (1814-1836 ਈ.) ਮਕਰਹੀ ਦਾ ਰਾਜਾ 

ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ (1847-1857 ਈ.) ਬਾਬਾ ਉਧਵਦਾਸ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਚਰਨ ਦਾਸ, ਗੋਂਡਾ ਨਰੇਸ਼ ਦੇਵੀ ਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ। 

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ (1912-1934 ਈ.) ਸਾਧੂ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਲੋਕ। 

1528 ਤੋਂ 1949 ਦੌਰਾਨ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ, 27 ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਵਿਚ 3.5 ਲੱਖ ਰਾਮ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। 

ਮੰਦਰ ਲਈ ਹੋਇਆ ਅੰਦੋਲਨ 

ਰਾਮਲਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਾ 

22 ਦਸੰਬਰ, 1949 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਕ ਚਮਤਕਾਰ ਹੋਇਆ। ਰਾਮਜਨਮ ਭੂਮੀ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬ੍ਰਹਮ ਜੋਤ ਨਾਲ ਚੁੰਧਿਆ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਭਵਨ ਅੰਦਰ ਬਾਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਸੈਕੜੇ ਲੋਕ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੌਜੂਦ ਚਬੂਤਰੇ ਤੇ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨ ਅਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ ਜੋ 6 ਦਸੰਬਰ, 1992 ਤੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਗ਼ੁੱਸਾਏ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਵਾਦਿਤ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਪਰ ਇਹ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਹੈ। 

ਰਾਮਲਲਾ ਤਾਲੇ ਵਿਚ 

ਰਾਮਲਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟੀਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਖਦਸ਼ੇ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ 29 ਦਸੰਬਰ, 1949 ਨੂੰ ਤਤਕਾਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕੁਮਾਰ ਨਈਅਰ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਤਾਲਾ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਭੰਡਾਰੀ ਨੂੰ ਪੂਜਾ-ਪਾਠ ਆਦਿ ਲਈ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕੇ.ਕੇ. ਰਾਮ ਵਰਮਾ ਨੂੰ ਰਿਸੀਵਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ 500 ਗਜ਼ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 

ਹਿੰਦੂ ਸੰਮੇਲਨ 

1983 'ਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਜਾਗਰਣ ਮੰਚ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਿੰਦੂ ਸੰਮੇਲਨ ਹੋਇਆ। ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਆਏ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ ਸ੍ਰੀ ਦਾਉਦਿਆਲ ਖੰਨਾ ਜੋ ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਤੋਂ ਪੰਜ ਵਾਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਧਾਇਕ ਸਨ, ਨੇ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ 'ਸ਼੍ਰੀ ਮਥੁਰਾ ਵਿਚ' ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਅਯੁੱਧਿਆ ਉੱਤੇ ਬਣੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਸਵੈਮਾਣ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮਾਰਮਿਕ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਸ੍ਰੀ ਖੰਨਾ ਦੀ ਅਪੀਲ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਮਤਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 

ਪਹਿਲੀ ਧਰਮ ਸੰਸਦ 

ਉਪਰੋਕਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੂ ਪਰੀਸ਼ਦ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਸ਼੍ਰੀ ਅਸ਼ੋਕ ਸਿੰਘਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਤਿੰਨਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਗਿਆ। ਅਪ੍ਰੈਲ, 1984 ਵਿਚ ਮੁਜ਼ੱਫਰਨਗਰ ਵਿਖੇ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਮਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਹੰਤਾਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਵਿਗਿਆਨ ਭਵਨ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਧਰਮ ਸੰਸਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਥੇ ਫਿਰ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨੇ ਮਤੇ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ। 

ਧਰਮ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਮੁਕਤੀ ਯੱਗ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਤਾਲੇ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਸੀਤਾਮੜੀ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ-ਜਾਨਕੀ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਜਨਜਾਗਰਣ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 

ਤਾਲਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣਾ 

ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ-ਜਾਨਕੀ ਰਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਆਪਕ ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਆਈ ਪਰ ਰਥ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਗਈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਸਮੇਤ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਮੁਕਤੀ ਯੱਗ ਸੰਮਤੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਲ ਲਈ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਤੂਬਰ 1985 ਵਿਚ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਉਜਡੂਪੀ ਵਿਚ ਦੂਜੀ ਧਰਮ ਸੰਸਦ ਹੋਈ, ਜਿਥੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਤਾਲਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੱਜ ਸ਼੍ਰੀ ਕੇ.ਐਮ. ਪਾਂਡੇ ਨੇ 1 ਫਰਵਰੀ, 1986 ਨੂੰ ਤਾਲਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਿੱਥੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਸਨ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵੀਰਬਹਾਦੁਰ ਸਿੰਘ ਸਨ

ਮੰਦਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ 

ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੰਦਰ ਦਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਸੋਮਪੁਰਾ ਦੇ ਪੋਤੇ ਜਿਸਨੇ ਸੋਮਨਾਥ ਮੰਦਰ ਦਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ ਚੰਦਰਕਾਂਤ ਸੋਮਪੁਰਾ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਜਨਮਭੂਮੀ 'ਤੇ ਬਨਣ ਵਾਲੇ ਮੰਦਰ ਤਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਮਪੁਰਾ ਨੇ 270 ਫੁੱਟ ਲੰਬਾ, 135 ਫੁੱਟ ਚੌੜਾ ਅਤੇ 125 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਦੋ ਮੰਜ਼ਲਾ ਮੰਦਰ ਦਾ ਡਿਜਾਈਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

ਰਾਮਸ਼ਿਲਾ ਪੂਜਨ 

ਜਨਵਰੀ, 1989 ਵਿਚ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਕੁੰਭ ਵਿਖੇ ਤੀਸਰੀ ਧਰਮ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਇਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਮ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ, ਪੂਜਨੀਕ ਦੇਵਰਾਹ ਬਾਬਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ 9-10 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 30 ਸਤੰਬਰ, 1989 ਨੂੰ ਸ਼ਰਦ ਰੁੱਤ ਦੀ ਨਵਰਾਤਰੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮੰਦਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮਸ਼ਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਦਿਨ ਤਕਰੀਬਨ 2 ਲੱਖ 75 ਹਜ਼ਾਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਸ਼ਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਰਾਮਸ਼ਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਯੁੱਧਿਆ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। 

ਨੀਂਹ-ਪੱਥਰ 

ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 9 ਨਵੰਬਰ, 1989 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਤੇ ਮਹੰਤ ਅਵੈਦਨਾਥ, ਪੂਜਨੀਕ ਵਾਸਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਮਹੰਤ ਰਾਮਚੰਦਰ ਦਾਸ ਪਰਮਹੰਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸ਼ੰਖ ਧਵਨੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰਾਂ ਦੀ ਧਵਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਿਲਾਨਿਆਸ ਸੰਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ੍ਰੀ ਕਾਮੇਸ਼ਵਰ ਚੌਪਾਲ ਨੇ ਰਾਮ ਮੰਦਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ। ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਵਿਵਾਦ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 11 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ 7 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਰਸੇਵਾ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਲੈਕਟਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਰਾਇਣਦੱਤ ਤਿਵਾੜੀ ਸਨ। 

ਪਹਿਲੀ ਕਾਰਸੇਵਾ 

ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਜਵਾਬ ਨਾ ਮਿਲਣ ਤੇ 1 ਅਗਸਤ, 1990 ਨੂੰ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਦਰਪੇਸ਼ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਨ-ਮਨ-ਧਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ। ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਕਾਰਸੇਵਾ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਘੰਟੇ ਅਤੇ ਘੜਿਆਲ ਵਜਾ ਕੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। 

ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਜਿਓਤਿਰ ਦੇ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਸਵਾਮੀ ਵਾਸੁਦੇਵਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਕਾਰਸੇਵਾ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 30 ਅਕਤੂਬਰ, 1990 ਨੂੰ ਦੇਵਤੋਥਾਨ ਅਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਦਿਨ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਕਾਰਸੇਵਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਕਨਵੀਨਰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਸ਼ੋਕ ਸਿੰਘਲ ਨੂੰ ਵੀਐਚਪੀ ਜਨਰਲ ਸੈਕਟਰੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 

ਰਾਮਜਯੋਤੀ 

ਰਾਮਜਯੋਤੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਮਤਾ ਹਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਮੰਥਨ ਦੁਆਰਾ 1 ਸਤੰਬਰ, 1990 ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗ ਜਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਅੱਗ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਤਾਂ ਨੇ 18 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 400 ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਸੈਕੜੇ ਛੋਟੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਰਾਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। 

ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਬੂਤ 

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਹੀ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ 2.77 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਜੂਨ 1991 ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪੱਧਰੀਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਥਰ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ-ਪਾਰਵਤੀ ਦੀ ਖੰਡਿਤ ਮੂਰਤੀ, ਸੂਰਜ ਵਰਗਾ ਅਰਧ ਕਮਲ, ਮੰਦਰ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਦਾ ਅਮਾਲਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੱਥਰ ਬਲਾਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸਨ। 

ਫਿਰ ਭਗਵਾ ਲਹਿਰਾਇਆ 

31 ਅਕਤੂਬਰ, 1991 ਨੂੰ ਕਾਰਸੇਵਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਕਾਰਸੇਵਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕੁਝ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਕਾਰਸੇਵਕ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗੁੰਬਦ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਭਗਵਾ ਲਹਿਰਾਇਆ। ਗੁੰਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਪਰ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇਸਦੇ ਦੁਆਲੇ ਕੰਧਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। 

ਪਰਿੰਦਾ ਵੀ ਪਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਾਰ ਸਕਦਾ 

ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮੁਲਾਇਮ ਸਿੰਘ ਯਾਦਵ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ 30 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਕਾਰਸੇਵਾ ਨੂੰ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਗੇ। ਅਯੁੱਧਿਆ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਮਾਰਗਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਜਨਮ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲਾਂ ਨੇ ਘੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਨੂੰ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚ ਕਾਰਸੇਵਕ ਤਾਂ ਕੀ, ਪਰਿੰਦਾ ਵੀ ਪਰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦਾ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲਾਂ ਤੋਂ ਅਲਾਵਾ ਕੇਂਦਰੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ, ਇੰਡੋ-ਤਿੱਬਤੀ ਬਾਰਡਰ ਪੁਲਿਸ, ਰੇਲਵੇ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਦੇ 1 ਲੱਖ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜਵਾਨ ਵੀ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ 'ਤੇ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ 10-10 ਫੁੱਟ ਚੌੜੀ ਖਾਈ ਪੁੱਟੀ ਗਈ। ਇਟਾਵਾ ਵਿੱਚ ਚੰਬਲ ਨਦੀ ਦੇ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਦਸ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਚੌੜੀ ਕੰਕਰੀਟ ਦੀ ਕੰਧ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਰੰਟ ਵਾਲੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਰੇਲਿੰਗ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇੰਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਕਾਰਸੇਵਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀ ਅਸ਼ੋਕ ਸਿੰਘਲ ਨੇ 29 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿਚ 30 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ 12.30 ਵਜੇ ਕਾਰਸੇਵਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਦੇਵਤੋਥਾਨ ਏਕਾਦਸ਼ੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਅਯੁੱਧਿਆ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਰਫਿਊ ਲਾਗੂ ਸੀ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਅਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਸਵੇਰੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਅਚਾਨਕ ਮਨੀ ਰਾਮਦਾਸ ਛਾਉਣੀ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਅਤੇ ਪੂਜਨੀਕ ਵਾਸਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਮਹੰਤ ਨ੍ਰਿਤਿਆ ਗੋਪਾਲ ਦਾਸ ਬਾਹਰ ਆਏ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਵਾਲਮੀਕਿ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵੀਐਚਪੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਸ਼ੋਕ ਸਿੰਘਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ ਸਾਬਕਾ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਪੁਲਿਸ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀਚੰਦਰ ਦੀਕਸ਼ਿਤ। ਹਰ ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਅਯੁੱਧਿਆ ਦਾ ਕੋਨਾ-ਕੋਨਾ ਛਾਣ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਵਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ। ਹੈਰਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵੀ ਹੋਏ ਪਰੰਤੂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਲੋਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਇੰਨੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਸਕਣਗੇ। ਪਰੰਤੂ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਜੈ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਨੂੰਮਾਨ ਗੜ੍ਹੀ ਵੱਲ ਵਧੇ, ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਹਰ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ, ਭਗਵਾ ਪੱਟੀਆਂ ਸਿਰ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਤਾਂ, ਫਿਰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ। ਨਿਹੱਥੇ, ਨਿਡਰ ਕਾਰਸੇਵਕ, ਰਾਮਨਾਮ ਜਪਦੇ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਪਰਿੰਦਾ ਵੀ ਪਰ ਨਾ ਮਾਰ ਸਕੇ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉਡ ਗਏ। 

ਹਨੂੰਮਾਨ ਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਨਿਹੱਥੇ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ 'ਤੇ ਲਾਠੀਆਂ ਵਰ੍ਹਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ੋਕ ਸਿੰਘਲ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਲਾਠੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ ਅਤੇ ਖੂਨ ਦੀ ਧਾਰ ਵਗ ਉਠੀ। 64 ਸਾਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀਚੰਦਰ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਣੀ ਅੱਠ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਦੀਵਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਲੱਗੀ ਕੰਡਿਆਲੀ ਤਾਰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਰਾਮ ਲਲਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਇਹ ਉਹ ਖੁਦ ਆਪ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਕੜੇ ਕਾਰਸੇਵਕ ਵੀ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਾਨਰ ਸੈਨਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਗੁੰਬਦ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਰਾਮਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਦ ਕੋਠਾਰੀ ਨੇ ਮੱਧ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੁੰਬਦ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਭਗਵਾ ਝੰਡਾ ਫਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਦੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਧੂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਵੀ ਬਾਕੀ ਦੋ ਗੁੰਬਦਾਂ ਤੇ ਝੰਡੇ ਲਗਾਏ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਲੋਕ ਗੁੰਬਦ ਤੋਂ ਫਿਸਲ ਕੇ ਡਿੱਗ ਗਏ ਅਤੇ ਰਾਮਕਾਜ ਲਈ ਬਲੀਦਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਰਾਤ ਅਯੁੱਧਿਆ ਸਮੇਤ ਸਾਕੇਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਈ ਗਈ। 

ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਕਿ ਵਿਵਾਦਿਤ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮੁਲਾਇਮ ਸਿੰਘ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਹੰਕਾਰੀ ਦਾਅਵੇ ਕੀਤੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਾਰ ਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਕਾਰਸੇਵਾ ਬੰਦ ਰਹੀ। 2 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਰਾਮਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਦੇੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 

ਕਾਰਸੇਵਕ ਰਾਮਲਲਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਸਵੇਰੇ 11 ਵਜੇ ਦਿਗੰਂਬਰੀ ਅਖਾੜਾ ਤੋਂ ਪਰਮਹੰਸ ਰਾਮਚੰਦਰ ਦਾਸ, ਮਨੀ ਰਾਮਦਾਸ ਛਾਉਣੀ ਤੋਂ ਮਹੰਤ ਨ੍ਰਿਤਿਆ ਗੋਪਾਲ ਦਾਸ ਅਤੇ ਸਰਯੂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੋਂ ਬਜਰੰਗ ਦਲ ਦੇ ਕਨਵੀਨਰ ਸ੍ਰੀ ਵਿਨੈ ਕਟਿਆਰ ਅਤੇ ਉਮਾ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਵਿਚ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਵੱਲ ਵਧੇ। ਅਪਮਾਨ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੜੇ ਹੋਏ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਸਨ। ਵਿਨੈ ਕਟਿਆਰ ਅਤੇ ਉਮਾ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਨਿਹੱਥੇ ਕਾਰ ਸੇਵਕਾਂ 'ਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰਮਹੰਸ ਰਾਮਚੰਦਰ ਦਾਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਕਾਫਲੇ 'ਤੇ ਦਿਗੰਬਰੀ ਅਖਾੜੇ ਤੋਂ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਵੀ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਨਾਂ ਚਿਤਾਵਨੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। 

30 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਦ ਕੋਠਾਰੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁੱਖ ਗੁੰਬਦ ਤੇ ਭਗਵਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਲ ਕੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਰਾਮਕੁਮਾਰ ਕੋਠਾਰੀ ਉਸਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਸਿਰਫ ਦੋ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਰਾਮਕਾਜ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦੀ ਸੁੰਨੀ ਹੋ ਗਈ। 

ਬਾਬਰੀ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਢਹਿਢੇਰੀ ਹੋਣਾ 

ਪੰਜਵੀਂ ਧਰਮ ਸੰਸਦ 29-30 ਅਕਤੂਬਰ' 1992 ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਬੁਲਾਈ ਗਈ। ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰਵੱਈਏ 'ਤੇ ਨਾਖੁਸ਼ੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਗੀਤਾ ਜਯੰਤੀ 'ਤੇ 6 ਦਸੰਬਰ, 1992 ਤੋਂ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਕਾਰਸੇਵਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਮੇਂ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਰਸੇਵਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਗੀਤਾ ਜਯੰਤੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਮਿਤੀ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਈ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਤੋਂ ਕਾਰਸੇਵਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਅਦਾਲਤ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਨਾਖਤੀ ਕਾਰਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਮੀਡੀਆ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 

ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਕਾਰਸੇਵਾ ਬਾਰੇ ਭਰੋਸਾ ਮੰਗਿਆ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਕਲਿਆਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਹਲਫਨਾਮਾ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਤੱਕ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ 2.77 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ, ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਤੇ ਉਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਕਾਰਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏਗੀ। ਇਸ ਭਰੋਸੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਕਾਰਸੇਵਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਆਇਕ ਓਬਜ਼ਰਵਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਕਾਰਸੇਵਾ ਦੌਰਾਨ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰੱਖਣੀ ਸੀ ਕਿ ਹਲਫਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਭਰੋਸੇ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ। 

ਸੰਮਤੀ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਯਾਗ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਲਖਨਊ ਬੈਂਚ ਦਾ 2.77 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਫੈਸਲਾ ਗੀਤਾ ਜਯੰਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ 4 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ, ਕਾਰਸੇਵਾ ਦੀ ਤਰੀਕ ਗੀਤਾ ਜਯੰਤੀ ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੋਰਟ ਨੇ ਕਾਰਸੇਵਾ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ 11 ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਫੈਸਲਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਨਿਆਸ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ ਜੋ ਮੁਲਾਇਮ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਟਰੱਸਟ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਬਜ਼ੇ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਪਸ ਟਰੱਸਟ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਕਾਰਸੇਵਾ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਸੁਣਾਏ ਗਏ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਟਰੱਸਟ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਮੰਨਦਿਆਂ ਜ਼ਮੀਨ ਐਕੁਆਇਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਠਹਿਰਾਇਆ। 

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਲੱਖ ਕਾਰਸੇਵਕ ਅਯੁੱਧਿਆ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਫਿਰ ਵੀ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਹੋਸ਼ ਨਾ ਗੁਆਉਣ, ਸੰਜਮ ਵਰਤਣ, ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ, ਮਰਿਆਦਾ ਭੰਗ ਨਾ ਕਰਨ, ਸਾਧੂ-ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ। ਕਾਰਸੇਵਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਦੋ ਕਤਾਰਬੱਧ ਹੋ ਕੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਸਰਯੂ ਦੀ ਰੇਤ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਉਸਾਰੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਤਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 

ਗੀਤਾ ਜਯੰਤੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਕਾਰਸੇਵਕ ਨੇ ਸਰਯੂ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਮੇਂ ਤੇ ਰਾਮਕਥਾ ਕੁੰਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਸਮੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਵੇਰੇ 10 ਵਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸੰਤ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਆਗੂ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਕਾਰਸੇਵਕ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੱਲ ਵਧੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕਾਰਸੇਵਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਸੀ। ਸਟੇਜ ਸੰਚਾਲਕ ਨੇ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਾਰਸੇਵਾ ਸਾਈਟ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਕਾਰਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਸੇਵਕ ਪਰੀਸਰ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਸੇਵਾ ਸਥਲ ਤੋਂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬਰ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਕਾਰਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਬੈਰੀਕੇਟਿੰਗ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਹੋਰ ਕਾਰਸੇਵਕ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾ ਵੱਲ ਭੱਜੇ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਮਾਹੌਲ ਜੈ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਨਾਲ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਵਿਵਾਦਿਤ ਢਾਂਚੇ ਤੱਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਮੰਚ 'ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਇਹ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕਿ ਜੋ ਕਾਰਸੇਵਕ ਢਾਂਚੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ੍ਵਯੰਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ਸਰਕਾਰਜਵਾਹ ਸ੍ਰੀ ਹੋ ਵੇ ਸ਼ੇਸ਼ਾਦ੍ਰੀ ਨੇ ਕੰਨੜ, ਤਾਮਿਲ, ਤੇਲੁਗੂ ਅਤੇ ਮਲਿਆਲਮ ਵਿੱਚ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖ ਭਾਜਪਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਲਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਡਵਾਨੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਉਮਾ ਭਾਰਤੀ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸਫਲ ਵੇਖਦਿਆਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਗਏ ਅਤੇ ਖੁਦ ਢਾਂਚੇ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ੋਕ ਸਿੰਘਲ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਡਵਾਨੀ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਢਾਂਂਚੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੰਟਰੋਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਥਿਤੀ ਸੀ। ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਨੇਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਵੀ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਵਿਚ ਉਤਸਾਹ ਅਨੰਤ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਿਰਫ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਧੱਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲਗਾਈਆਂ ਬੈਰੀਕੇਡਿੰਗ ਪਾਈਪਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੇ ਦੁਪਹਿਰ 1:30 ਵਜੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਧ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀ। 

ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਨਵਾਂ ਜੋਸ਼ ਭਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚੋਟਾਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਹਰ ਪਲ ਉਥੇ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਸੇਵਕ ਗੁੰਬਦਾਂ ਤੇ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਦੁਪਹਿਰ 2.45 ਵਜੇ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਗੁੰਬਦ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਦੁੱਗਣਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਗੁੰਬਦ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਕੜੇ ਕਾਰਸੇਵਕ ਇਸ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਕਾਰਸੇਵਕ ਜੋ ਗੁੰਬਦ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਗੁੰਬਦ ਦੇ ਨਾਲ ਡਿੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਇਸਦੇ ਥੱਲੇ ਵੀ ਦੱਬ ਗਏ। ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਰਾਹੁਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਦੂਜਾ ਗੁੰਬਦ ਵੀ ਸ਼ਾਮ 4.30 ਵਜੇ ਢਹਿ ਗਿਆ। ਸਵੇਰੇ ਲਗਭਗ 4.45 ਵਜੇ ਅਚਾਨਕ ਧੂੜ ਦਾ ਬੱਦਲ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਛਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਸਭ ਕੁਝ ਰੁਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। 

ਅਸਥਾਈ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ 

ਕਾਰਸੇਵਕ ਵਿਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਹੁਣ ਇਹ ਅਸਲ ਕਾਰਸੇਵਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਕਾਰਸੇਵਕ ਆਏ ਸਨ। ਪੱਧਰੀਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ 6 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਰਾਤ ਅਤੇ 7 ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਦਿਨ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਇੱਟ, ਮਿੱਟੀ, ਗਾਰੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਇਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਸਮਤਲ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ 'ਤੇ ਰਾਮਲਲਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਅਰੰਭ ਹੋ ਗਈ। 8 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ 'ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਰਾਮਲਲਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹੀ।

- ਰਾਕੇਸ਼ ਸੈਨ 

32, ਖੰਡਾਲਾ ਫਾਰਮਿੰਗ ਕਲੋਨੀ 

ਵੀਪੀਓ ਲਿਦੜਾਂ, 

ਜਲੰਧਰ।